روش ترجمه ی متون ادبی

روش های ترجمه را معمولا به دو نوع کلی لفظ گرا و مقصود گرا تقسیم می کنند. روش لفظ گرا را با عناوین مختلف "لفظ به لفظ" ؛"لغوی"؛ "تحت اللفظی"؛ "صوری"؛ "نقل به لفظ"؛ "آشنازدا" و روش مقصود گرا را با عناوین مختلف "ارتباطی"؛ "نقل به معنی"؛ "آزاد"؛ "غربت زدا" و غیره می شناسند.

بنابر نظریه ای که در اینجا بیان می شود؛ لااقل تا آنجا که به متون ادبی و به خصوص به آموزش ترجمه ی متون ادبی مربوط می شود؛ دو روش ترجمه وجود ندارد؛ بلکه فقط یک روش وجود دارد. این روش را روش لفظی-معنایی می نامیم.

کلمه ی "لفظی" در نام این روش نباید باعث شود آن را با روش تحت اللفظی یا لفظ به لفظ اشتباه کرد. کلمات تحت اللفظی یا لفظ به لفظ دارای بار معنایی منفی هستند؛ حال آنکه روش لفظی-معنایی روشی مطلوب در ترجمه ی متن ادبی است و مترجمان سرشناس ایران این روش را در ترجمه ی متون ادبی به کار گرفته اند.

روش لفظ به لفظ روشی افراطی در ترجمه است که جز برای مقاصد آموزشی یا ترجمه ی متونی خاص باید از آن پرهیز کرد. متنی که به این روش ترجمه شده باشد؛ ترجمه بودن آن به سادگی قابل تشخیص است؛ زیرا در این روش ویژگی های نحوی زبان مبدأ؛ مثلا ساختارها یا ترتیب اجزای کلمات؛ به ترجمه انتقال می یابد و نیز اصطلاحات؛ ترکیبات واژگانی و تعبیرات نویسنده لفظ به لفظ ترجمه می شود. اگر مترجمی از روش لفظ به لفظ استفاده کند؛ آگاهانه؛ یا ناآگاهانه؛ به این دو اصل معتقد است که کلمات در هر زبان؛ جدا از متن؛ معنی ثابتی دارند و برای هر کلمه در یک زبان معادلی در زبان دیگر وجود دارد. این دو اصل هر دو نادرست است؛ زیرا معنی کلمه ی تابع رابطه ی میان جمله و بافتی است که در آن به کار می رود. لذا؛ از بافتی به بافت دیگر تغییر می کند و نمی توان برای هر کلمه معادلی دقیق در زبان دیگر پیدا کرد چون تجربه ی جمعی افراد وابسته به فرهنگ دیگر از آن کلمه متفاوت است. با ترجمه ی تک تک الفاظ نویسنده؛ تصویری مخدوش از سبک و مقصود نویسنده به دست می دهیم؛ زیرا جملات در غالب موارد نامفهوم؛ بدون انسجام و بریده بریده و فاقد زیبایی و روانی است. لذا روش لفظ به لفظ نه تنها مقصود نویسنده را منتقل نمی کند؛ بلکه زیبایی و خصوصیات سبک او را نیز نشان نمی دهد.

از روش لفظ به لفظ مخصوصا در ترجمه ی متون ادبی باید پرهیز کرد؛ زیرا بنابر یکی از اصول بنیادی در ترجمه ی ادبی؛ ترجمه ی متن ادبی نیز متنی ادبی است؛ لذا باید زبانی داشته باشد و زبان ادبی با ترجمه ی لفظ به لفظ به دست نمی آید. گرایش مترجم به روش تحت اللفظی معلول دو عامل عمده است : عامل اول؛ عاملی نظری است: مترجم تصور می کند وفاداری به نویسنده یعنی انتقال لفظ به لفظ جملات او.

مفهوم وفاداری مفهوم غیر دقیقی است. زیرا همه ی مترجمان به آن توسل می جویند. گروهی وفاداری را پیروی کورکورانه از متن اصلی می دانند و به ساختارهای متن اصلی که در زبانی دیگر؛ برای مخاطبی دیگر؛ و هدفی دیگر نوشته شده اصالت می دهند و قضاوت و تشحیص خود را نادیده می گیرند و از خود نمی پرسند که چرا باید تابع زبان و بیان متن اصلی باشند. گروه دیگر بی آنکه خود را مقید به ترجمه ی لفظ به لفظ بکنند؛ وفاداری را در این می بینند که ترجمه شان همان تاثیری را در خواننده ایجاد کند که متن اصلی در مخاطب خود ایجاد کرده است. به تعبیر یکی از نظریه پردازان ترجمه؛ مفهوم وفاداری وقتی معنی دارد که از حفظ جنبه های مشابه دو زبان؛ اعم از نحوی؛ لغوی و معنایی سخن بگوییم و گرنه وفاداری در حفظ جنبه های غیر مشترک میان دو زبان معنی ندارد.

عامل دیگری که مترجمان تازه کار را به سوی ترجمه ی تحت اللفظی سوق می دهد عامل عملی است: مترجم چون به فارسی تسلط و در نویسندگی اعتماد به نفس ندارد؛ خود را هر چخ بیشتر به متن اصلی نزدیک می کند و حاصل؛ همیشه نوشته ای است که از جهت تاثیر کلی بر خواننده با اصل آن بسیار تفاوت دارد